Afrikaantjes, wie kent ze niet? Soms geel, maar meestal oranje van kleur en met een speciale geur, vaak als versiering in een rijtje in een tuin. Een veld afrikaantjes zie je zelden, maar in Drenthe zien velen dat juist heel erg graag. Onderzoeksinstituut HLB uit Wijster deed vorig jaar een veldproef met een achttal kleine proefveldjes en als het aan de provincie ligt mogen er best meer afrikaantjes worden geteeld. Al is het maar om de land- en tuinbouw te verduurzamen. Het gebruik van bestrijdingsmiddelen door telers is niet altijd onomstreden. Omdat afrikaantjes prima kunnen worden ingezet als vervanger van chemische middelen in de lelieteelt ziet de provincie Drenthe wel wat in de grootschaliger teelt van het oranje plantje. In 2006 werd er voor twee jaar subsidie verstrekt voor de teelt en er kwam een klein kleurrijk golfje over de velden. Maar nadat de subsidie werd stopgezet, stopten ook de telers.
Natuurlijke bodemontsmetter
Nu wordt er in iets breder verband opnieuw gekeken naar de teelt want er zit meer in het kleurrijke gewas. Tagetes, zoals de officiële naam van afrikaantjes luidt, wordt primair ingezet als natuurlijke bodemontsmetter omdat het bepaalde aaltjes in de grond doodt. Een veelgebruikt middel in de lelieteelt is het gewasbeschermingsmiddel Monam, maar het gebruik daarvan wordt steeds verder ingeperkt. Tagetes doodt echter niet alle aaltjes en is duurder dan chemische ontsmetting. Maar in het gewas zit luteïne en winning daarvan maakt de teelt economisch aantrekkelijker. Om dit te onderzoeken, zetten HLB en New Businesses in samenwerking met andere partijen (zie kader) een proef op waar dit jaar een vervolg op komt.
Newtricious
Natuurlijke luteïne wordt onder meer gebruikt in kippenvoer om de kleur van eierdooiers te beïnvloeden. Speciale eiverwerkers, zoals pastafabrikanten, gebruiken ook natuurlijke luteïne. Een speciale toepassing komt van het Noord-Limburgse bedrijf Newtricious dat, met toevoeging van luteïne, op eieren gebaseerd poeder ‘ontwikkelde’ die maculadegeneratie (ouderdomsblindheid) tegengaan. ‘Newtricious heeft honderden hectaren nodig’, zegt Weijnand Saathof, onderzoeker bij HLB en spil in het veldonderzoek in Drenthe. Newtricious haalt de benodigde luteïne nu van elders en China is met afstand de grootste producent van natuurlijke luteïne, afkomstig uit afrikaantjes. Ook in spinazie, andijvie, boerenkool, broccoli, gras en brandnetels zit de stof, maar in afrikaantjes zit een hoog en kwalitatief goed gehalte.
Opbrengst fluctueert
Na oogst van de bloemen worden deze gedroogd, gemalen, en volgt een extractiestap met behulp van hexaan en resteert 5 tot 20 kilo zuivere luteïne per hectare. De opbrengst schommelt nogal en omdat de teelt in de vollegrond plaatsvindt, is de afhankelijkheid van moeilijk beïnvloedbare zaken als temperatuur, neerslag en zonneschijn groot. De resultaten zijn veelbelovend, maar er zijn nog wel wat beperkingen, meent Sjoerd Hoekstra, directeur van New Businesses Agrifood. Hoekstra fungeerde als intermediair tussen verschillende betrokken partijen. ‘Telers van Tagetes zijn hun grond een jaar kwijt. Het mooiste zou zijn als je kunt samenwerken met een graslandhouder want na half mei mag je geen grasland meer scheuren (o.a. om de uitspoeling van stikstof te beperken, red.). Die beperking wordt met de teelt van Tagetes opgerekt.’
Robuust gewas
Ook Saathof ziet nog diverse zaken die verbetering behoeven om de teelt commercieel aantrekkelijker te maken. ‘In 2014 hadden wij een mooie zomer, dat is niet ieder jaar het geval. Het is een vrij robuust gewas, maar in het begin is onkruidbestrijding van groot belang. Wij hebben vorig jaar met de proefvelden handmatig geoogst, het moet mechanisch kunnen. In 2011 hebben wij tests gedaan met het vergisten van het restmateriaal, dus exclusief de bloemetjes. Als je dat combineert met de winning van luteïne, krijg je meer waarde. Ook de bodemstructuur verbetert vanwege de beworteling. En bijen vinden het fijn, het zoemt van de bijen rond Tagetes.’
Economische haalbaarheid
Voor bodemontsmetting is de Tagetes zeer geschikt, zeker in de lelieteelt. De winning van luteïne kan voor extra waarde zorgen, maar er zal meer gedaan moeten worden aan verbetering op het gebied van oogsten verwerken en opslag. Daarvoor wordt contact gezocht met andere partijen, onder meer via Plant Value, een platform in noordoostelijk Nederland waar bedrijfsleven en plaatselijke, regionale en provinciale overheden samenwerken. Telers kijken in eerste instantie naar het economisch voordeel dat het hen biedt en zo lang chemisch ontsmetten van de grond goedkoper, sneller en veelal effectiever is, kiezen zij daarvoor. Maar zij weten dat het gebruik van chemische middelen onder druk s taat, vanuit de politiek en vanuit het publiek. Zo bespeurt Saathof een lichte kentering bij bollentelers. Hoekstra: ‘Wij verwachten dat het economisch uitkan, maar dat moeten wij nog onderzoeken.’
Productie en afzet
Mondiaal gezien komt de meeste luteïne die wordt gewonnen uit afrikaantjes uit China. Hoe daar wordt geteeld en wat er daarbij wordt gebruikt is niet duidelijk. Luteïne wordt voor food en feed gebruikt, maar slechts in kleine hoeveelheden. Voor food is het gebruik van natuurlijke luteïne minder dan vijf procent, bij feed ongeveer vijf procent. Verreweg het meest is synthetisch en wordt geproduceerd door grote bedrijven als DSM en BASF. Zowel Saathof als Hoekstra bemerken een hang naar gebruik van natuurlijke middelen, vooral onder voedselproducenten. Zo wil de Engelse retailer Sainsbury’s meer ‘natuur’ in het assortiment en wie weet heeft dat effect op de teelt van afrikaantjes in Drenthe.
